Xorazmning qadimiy qishloqlaridan birida, Amudaryo bo‘yida, yosh yigit Anvar yashardi. U bolaligidan tarixiy afsonalarga qiziqar, har doim eski rivoyatlarni tinglashni yoqtirardi. U qishloq oqsoqollaridan biridan eshitgan edi:
“Bir vaqtlar bu yerlarda katta boylik yashirilgan. Lekin u oddiy odam qo‘liga tushmaydi. Faqatgina unga haqiqatdan haqli bo‘lgan kishi xazinani topishi mumkin.”
Bu so‘zlar Anvarning xayolini band qilardi. Kunlarning birida u daryoning qirg‘og‘ida, eski xarobalar yaqinida sayr qilib yurarkan, tuproq ostidan nimadir qattiq narsaga qoqilib ketdi. U qo‘li bilan qazib, kichkina yog‘och qutini topdi. Qutining ustida sarg‘aygan naqshlar bor edi, ammo qulf solingan edi.
Anvar qutini uyiga olib bordi. U har tomondan tekshirdi, lekin hech qanday kalit topa olmadi. Ertasi kuni u qishloqning eng keksalaridan biri bo‘lgan Murod bobo yoniga bordi va unga topilmani ko‘rsatdi.
Murod bobo uzoq qarab turdi-da, chuqur ohangda dedi:
— Bu quti ajdodlardan qolgan meros bo‘lishi mumkin. Lekin eshitganimga ko‘ra, uni ochish uchun kalit emas, yurak ochiqligi kerak…
Anvar bu gapni tushunmadi. Qanday qilib quti kalitsiz ochilishi mumkin?
Shundan so‘ng u turli yo‘llarni sinab ko‘rdi. Ustaxonaga borib, usta temirchilar yordamida qulfni sindirishga urindi, lekin u ochilmadi. Uni suvga solib ko‘rdi, hatto o‘tga tutib ko‘rdi — lekin quti hech qanaqasiga ochilmadi.
Oradan kunlar o‘tdi. Bir kuni Anvar daryo bo‘yida o‘tirib, chuqur xayolga cho‘mdi. U o‘zining bolaligini, qishlog‘ini, qiyinchiliklarni va orzularini esladi. Shu onda ichida qandaydir iliq tuyg‘u uyg‘ondi.
Shu damda u qutini qo‘liga oldi va yuragidagi barcha shubhalarni chetga surib, samimiy niyat bilan dedi:
— Agar bu boylik haqiqatdan ham haqli bo‘lgan kishiga tegishli bo‘lsa, demak, men unga loyiq bo‘lishim kerak. Agar u menga atalgan bo‘lsa, ochiladi, aks holda, men uni yerga qaytaraman.
U qutini avaylab erga qo‘ydi. Shu onda mo‘jiza ro‘y berdi. Qutining qulf qismi ohista qarsillab ochildi va uning ichidan oltindan qimmatliroq narsa chiqdi — eski qo‘lyozma. Unda qadimiy hikmatlar, ajdodlarning ibratli so‘zlari bitilgan edi.
Bu xazina nafaqat Anvarning, balki butun qishloqning boyligi edi. Anvar qo‘lyozmalarni oqsoqollarga topshirdi va ular ularni saqlab, avlodlarga yetkazish uchun maxsus joy ajratishdi.
Shu kundan boshlab, Anvar tushundi: eng katta xazina nafaqat boylik, balki donishmandlik, ilm va halollikdir.